موسیقی|هنرهای تجسمی

تاریخچه عود یا بربط

عود در تمدن قدیم

در فرهنگ قدیمی سومر عود یک آلت شناخته شده نبود. نیاز به چنین سازی در حقیقت به دوره آکاد برمی­گردد. سازی که توسط شاه شجاع استفاده میشد سازی جدید بود که (گودی) نامیده میشد. نامی که احتمالاً از زبان عربی استخراج شده است. مردمی که در آن دوره زندگی می­کردند معتقد بودند که این ساز توسط قبایل کوچ­نشین اختراع شده است زیرا سبک بوده و به راحتی حمل می­شده. به عقیده اسطودور این ساز باید از قفقاز آورده شده باشد. برعکس اسومیر بر اساس عکس از یک زن که در حال نواختن عود بود این نظریه را مطرح کرد که این ساز توسط نواحی غربی ساخته شده است ولی در بین تمام مجسمه­های موجود مربوط به عصر برنز در سوریه هیچ کدام شخصی را که موسیقدان باشد را نشان نمی­دهد.

امروزه توجه به دوره اسلامی معطوف می­باشد. بر طبق یافته­های انیس اسپایک که در سال ۱۹۷۲ مطرح گردید طرح­هایی که عود را نشان می­دهند به طور معمول در روی ظرفهای گلی یافت شده در حفاریهای شوش موجود می­باشد.

نوعی از عود با بدنه بیضی شکل موجود می­باشد که به نظر می­رسد توسط یک فرد خاص مانند یک ساحر نواخته می­شده است. ساختار این عود توسط ایخمان در سال ۱۹۸۸ بدست آمده است. این نوع عود در کناره­هایش سوراخ نداشته و کاسه آن بیضی شکل بوده است. نوعی عود کاسه­ای گرد در لرستان وجود دارد که از برنز ساخته شده است. این نوع عود را می­توان در یک نمایش عروسکی مربوط به دوره پارتیان نیز دید و بر طبق فرهنگ سوپوتامیا مشابه این عود را می­توان در مصر دید. این ساز از زمان امپراتوری جدید دیده شده است. دالتون در کتاب گنجینه و اکسوس و فارمر نیز در کتاب خود از ظرفی نقره­ای که تصویر دو نوازنده عود در پشت آن حک شده است صحبت کرده­اند. این نوازنده عود را به گونه­ای گرفته است که دسته آن روبه پائین است. این شیوه گرفتن عود از زمان سلیوسیدها رایج بوده است.

عود در دوره ساسانیان

عکسهای موجود در روی ظرفهای فلزی یافت شده از این دروه و همچنین شعرهای شاعران ایرانی بیانگر آن است که عود در آن زمان ساز رایجی بوده است و مشهورترین نوازنده آن نیز باربد بوده است. داستانهای زیادی درباره آن وجود دارد؛ گروهی فکرمی­کنند که واژه (بربط) (نام فارسی عود) برگرفته از نام باربد نوازنده دربار ساسانی است. ولی عده دیگر گمان می­کنند لغت (بربط) به معنای گردن مرغابی می­باشد. نظر آنها این است که اگر ما این ساز را در حالتی قرار دهیم که پشت آن قابل دیدن باشد می­توانیم تشابهی بین این ساز و گردن مرغابی را مشاهده کرد. در داستانهای باستانی ایران درباره خسروپرویز پادشاه ساسانی می­خوانیم که وی اسبی بنام شبدیز داشت که بسیار به علاقمند بود و وقتی مرد هیچکس جرات نداشت که به او بگوید که اسبش مرده است بنابراین باربد با کمک ساز خود و نواختن نغمه­ای غم­انگیز موضوع را به او فهماند و ناگهان فریاد کشید اسب من مرده است.

عود در دوره فرعونی مصری

از نقاشی­های به جای مانده برروی اهرام ثلاثه مصر می­توانیم به این نکته پی ببریم که مصریان دو نوع عود داشته­اند : ۱- عود با دسته­ای کوتاه۲- عود با دسته­ای بلند

عود با دسته­ای کوتاه

این نوع عود شبیه عودی است که در عصر حاضر در مصر نواخته می­شود. از کاسه­ای بیضی شکل ساخته شده و یک سیم نازک و دسته­ای کوتاه دارد و با یک مضراب چوبی نواخته می­شود.

عود با دسته­ای بلند

این عود بیشتر شبیه به سه تار بوده است. از کاسه­ای بیضی شکل تشکیل شده و دارای پرده بوده است و آن را مانند «ربک مصری» یا «تار ترکی» روی سینه یا سر قرار می­دادند و می­نواختند. این عود رایج­ترین سازی بوده که در مهمانی­ها و مراسم مذهبی نواخته می­شده است.

زریاب

ابوالحسن علی بن­­ نافع مشهور به زریاب از بزرگترین موسیقی­دانان ایرانی بود. او ملقب به زریاب بود و با عنوان مصری شناخته می­شد. او هنر موسیقی را در بغداد از معلمش اسحاق موصلی آموخت. وی به درجه استادی در نواختن عود و آهنگ­سازی دست یافته بود و ابداعاتی در زمینه­های مذکور داشت. یکی از ابداعات وی افزودن یک سیم دیگر به عود بود. عودهای آن زمان چهار سیم داشتند و زریاب آن را به پنج سیم تغییر داد. همچنین مضراب عود که چوبی بود را تغییر داد و در عوض مضرابی از ناخن عقاب ساخت، چنین تغییری باعث بهتر شدن صدای ساز گردید. دومین و سومین و چهارمین سیم عود نیز با نظر او از روده بچه شیر ساخته می­شد. وی اعتقاد داشت که چون روده شیر قوی­تر از دیگر حیوانات است صدای بهتری می­دهد.

وی مؤسس اولین مدرسه موسیقی ایرانی در اسپانیا می­باشد. زریاب آموزش شاگردانش را به ۳ مرحله تقسیم کرد : در مرحله اول به آنها ریتم آهنگها را می­آموخت. در مرحله دوم سلفژ را یاد می­داد و در سومین مرحله به آنها خواندن آواز را آموزش می­داد.

روشهای زریاب هنوز هم در هنرستانهای موسیقی غرب متداول است.

 

عود معاصر ایرانی

از گذشته تا حال عود تغییرات زیادی کرده است که عمده­ترین تغییرات ن آن به شرح ذیل می­باشد.

۱- تغییر در صدای آن

۲- جنس سیمها

۳- شیوه نواختن

۴- سایز و اندازه آن که به نظر می­رسد که با گذشت زمان دسته عود کوتاه­تر شده و کاسه آن نیز بزرگتر شده است.

ابراهیم قنبری­مهر محقق و ابداع کننده بزرگ در زمینه ساخت الات موسیقی چندین سال از تحقیق خود را در مورد انواع عود و بربط اختصاص داده است که وی در سال ۱۳۷۵ هجری شمسی دو نوع بربط را ساخت که عبارتند از: ۱- بربط ایرانی با صفحه­ای چوبی و ۲- بربط ایرانی ساخته شده از پوست حیوانات.

۱ – بربط ایرانی با صفحه­ای چوبی

این ساز دارای ۵ سیم و مانند عودهای دیگر است و در نواختن هم فرقی ندارد. کاسه آن کوچکتر و دسته آن بلندتر است. دسته آن به اندازه یک نت نسبت به عودهای رایج در خاورمیانه بلندتر است به عبارت دیگر روی سیم اول در قسمت پائین دسته جای نت «سل» و نت «لا» قراردارد و قسمت جلویی دسته بلندتر است که تا قسمت مرکزی صفحه ادامه دارد که باعث می­شود نوازنده به راحتی در اکتاوهای بالاتر بنوازد.

سیمگیر و سرپنجه با طرحی جدید ساخته شد که علاوه بر زیبایی از نظر اصول تکنیکی ساختن ساز نیز بهتر می­باشد و هر سیمی می­تواند از طریق یک سوراخ از میان سیمگیر بگذرد و سپس در روی سیمگیر بسته شود. در پشت شیطانک قرقره­های کوچکی قراردارد که کوک کردن را آسانتر و دوام سیمها را بیشتر می­کند. همچنین پل­هایی در زیر صفحه ساز قراردارد که باعث می­شود در زمینه صدا و طنین با عودهای دیگر برابری کند.

۲- بربط ساخته شده از پوست حیوانات

به جز یک مورد هیچ اختلافی با بربط چوبی ندارد و آن این است که نیمی از صفحه آن از چوب و نیمه دیگر از پوست حیوانات است. سیمها به انتهای کاسه بسته می­شوند و صدای آن بهتر است و به صدای سازهای ایرانی نزدیکتر است . نسبت به رطوبت مقاومت کمتری دارد ولی صدای بهتری دارد.

جایگاه عود (بربط) در دنیا

عود ابزار موسیقی عرب ، ترک ، ایران، ارمنستان ، یونان و چندین کشور دیگر در مناطق خاور است. متأسفانه ایرانیان در قرن­های اخیر به علل نامعلوم از آن کمتر استفاده می­کنند و این ساز زیبا با صدای دلنشین جایگاه خود را درمیان دیگر سازهای ملی ایران از دست داده است.

ابن­خلدون در قرن ۸ عود را به ترکه­های چوبینی که انعطاف­پذیر هستند معنی نموده است اما بعضی بر این عقیده­اند که لفظ عود را برای این ساز به این دلیل انتخاب کرده­اند که بین آن و بربط ایرانی از نظر شکل ظاهری اشتراک زیادی دارد.

ایرانیان در گذشته به بربط «رود» هم می­گفتند. اما در قرن اخیر گاه لفظ لوت را هم به عود اطلاق می­کنند.

عود از دیدگاه سازشناسی

از دیدگاه ساز­شناسی عود درطبقه سازهای زهی زخمه­ای قراردارد و در رده لوتهای دسته داراست. که آن هم به موازات صفحه روی ساز و نواختن آن از طریق مضراب می­باشد.

 

واژه­هایی که به عود یا بربط اطلاق می­گردد

بعضی­ها بر این عقیده­اند که چون باربد هنرمند دربارخسروپرویز خود این ساز را اختراع کرده و در نواختن آن تبحر داشته است نام خود را برآن گذاشته ، سپس به مرور زمان واژه باربد تبدیل به بربط شده و بعدها نام عود را به خود گرفته است.

عود در زبان عربی به معنای چوب است و چون بربط تماماً از چوب ساخته شده است آن عود نامیدند و آن را العود می­نویشتند. این ساز بعد از اینکه به اروپا برده شده نام لوت را بر آن نهادند.

در فرانسه Luth و در انگلیس Lute نگارش می­شود. عده­ای آن را به فیثاغورث و گروهی به فیلسوف ایرانی فارابی نسبت می­دهند. در رساله بهجت­الروح بربط را از ابداعات ابوعلی­سینا می­دانند. بربط در لغت به معنای پشت مرغابی است «بط به معنای مرغابی». این ساز را در کتابهای خطی فارسی به عنوان اشرف و مکمل آلات ذوات­الاوتار یا شاه سازها می­نامند.

اجزاء و ساختمان عود (بربط)

اجزاء عود عبارتند از :

صفحه

کاسه (عودهای ترکیه دارای کاسه کوچک و ایرانی متوسط و عربی بزرگ) می­باشد.

سیم­گیر

شبکه (خورشیدی)

سیم­ها

دسته

شیطانک

گوشی­ها

سرپنچه

پل­های زیر صفحه

مضراب

این ساز گلابی شکل دارای شکمی بزرگ و دسته آن کوتاه است که در بالای دسته دارای شکستگی می­باشد. دسته آن بسیار کوتاه است به طوری که قسمت اعظم طول سیمها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویی از جنس چوب است که بر آن پنجره­های مشبک و ۳ گل ساز به طور متقارن نسبت به هم وجود دارد و کاسه به صورت ترکه­ای ساخته می­شود و گاهی نیز به صورت یک تکه است. جنس چوب کاسه معمولاً از چوب گردو یا افرا می­باشد.

عود فاقد دستان است و خرک ساز بسیار کوتاه و تا اندازه­ای کشیده است که به دو صورت ثابت و متحرک ساخته می­شود. معمولاً عود دارای ۱۰ سیم یا ۵ سیم جفتی است. تعداد سیمهای عود مختلف است و بنا به سلیقه نوازندگان می­باشد.

گوشی­های عود کاملاً به عقب خمیده است و در اطراف جایگاه بر روی دسته مستقر می­باشد. سیم بست روی قسمت تحتانی بدنه طنین قرار داردکه فونکسیون خرک را بر عهده میگیرد.

عود توسط مضراب نواخته می­شود که معمولاً در سه اندازه کوچک ، متوسط و بزرگ می­باشد.

عودی که اکنون در ایران می­باشد نسبت به سازهای عربی دارای کشیدگی بیشتر و دسته­ای بلندتر است و اندازه کاسه متوسط می­باشد.

مضراب عود

عود توسط مضراب نواخته میشود. در گذشته­های دور نوازندگان عود برای ساخت مضراب از استخوان یا پر پرندگانی همچون کرکس ، عقاب (ناخن) ، طاووس و … استفاده می­کردند. ولی در عصر حاضر نوازندگان از مضرابهای پلاستیکی استفاده می­کنند. مضرابهای عود به طور معمول بین ۱۰ تا ۱۵ سانتی­متر طول دارند و در سایزهای بزرگ ، کوچک و متوسط ساخته می­شوند.

سیمهای عود

تعداد سیم در عودهای مختلف بنا به سلیقه و نیاز نوازندگان بین ۸ تا ۱۶ سیم می­باشد. اما در ایران عودها بین ۱۰ (۵ سیم جفتی) تا ۱۳ سیم را دارا هستند. به دلیل کوتاه بودن دسته عود بخش زیادی از طول سیم بر روی صفحه ساز قرار می­گیرد.

سیم­های عود به صورت جفت جفت با هم و همصدا کوک می­شوند و هرکدام گوشی مخصوص به خود را دارند. سیم اول تا پنجم، نت­های دو، سل ، ر، لا ، سل است. سیم بم سل پائین معمولاً نقش واخوان را دارد و گاه این سیم جفت نیست. جنس سیمهای عود ترکیبی از سیمهای نایلونی و فلزی می­باشد و هر سیم از یک طرف بعد از عبور از شیطانک به گوشی مربوط به خود و از طرفی به سیمگیر متصل می­گردد. خرک عود نیز به دو صورت ثابت و متحرک ساخته می­شود.

کوک عود

نت نویسی و کوک ساز عود معمولاً با کلید سل و صدا دهی آن یک اکتاو بم­تر است . کوک عودهای ۱۰ سیم به ترتیب نتهای دو، سل ، ر، لا ، سل (یا فا یا می) می­باشد. در صورتی که از پائین جفت سیمی به ساز اضافه شود ، کوک آن نت فا و اگر از بالا تک سیمی ب ساز اضافه شود کوک آن بسته به نوع نیاز و سلیقه نوازنده «فا» «می» «ر» و یا «دو» می­باشد.

 

خصوصیات ساز

عود بم­ترین ساز بین سازهای ایرانی است. نت نویسی آن با کلید سل است که صدای آن عملاً یک اکتاو بم­تر از نت نوشته شده حاصل می­گردد. صدای عود گرم و جذاب ، غم­انگیز و نسبتاً قوی است.

عود از دو نقش تکنواز و همنواز به خوبی بر­می­آید. در موسیقی سنتی برای تکنوازی آوازها و گوشه­های اصیل ایرانی قابل استفاده می­باشد و صدای عود به زیبایی روی صدای انسان سوار می­شود. در صورت وجود بربط در ارکستر ، پشتوانه خوبی از نظر صدای باس برای ارکستر بوجود می­آورد و به خوبی خلاء و کمبود صداهای بم را پر می­کند، ولی چون صدای بسیار لطیف و ملایم دارد برای شنیدن ظرایف نوازندگی احتیاج به صدابرداری بهتر و قویتری نسبت به سایر سازها دارد. اصولاً در ارکسترها سازهایی که صدایی زیر تولید می­کنند صوت بیشتری هم دارند.

عود به علت نداشتن پرده در انواع ارکسترها و موسیقی­ها قابل استفاده است و بسیاری از
آهنگ­ها ، پاساژها ، آرپژها را می­تواند با سرعت بالایی در سبکهای مختلف (فلامینکو) اجرا کند.

وسعت صدادهندگی عود بین (۵/۱ تا ۲) اکتاو است با تغییرات در سیم­ها می­توان وسعت صدای آن را به ۲ اکتاو و۵ نت افزایش داد. زیرا عود دارای ۱۲ گوشی می­باشد که به طور معمول روی ۱۰ عدد از آن سیم بسته می­شود.