تاریخچه عود یا بربط
- موسیقی
- 3rd ژوئن 2016
- بازدید
- 0 دیدگاه
تاریخچه عود یا بربط
عود در تمدن قدیم
در فرهنگ قدیمی سومر عود یک آلت شناخته شده نبود. نیاز به چنین سازی در حقیقت به دوره آکاد برمیگردد. سازی که توسط شاه شجاع استفاده میشد سازی جدید بود که (گودی) نامیده میشد. نامی که احتمالاً از زبان عربی استخراج شده است. مردمی که در آن دوره زندگی میکردند معتقد بودند که این ساز توسط قبایل کوچنشین اختراع شده است زیرا سبک بوده و به راحتی حمل میشده. به عقیده اسطودور این ساز باید از قفقاز آورده شده باشد. برعکس اسومیر بر اساس عکس از یک زن که در حال نواختن عود بود این نظریه را مطرح کرد که این ساز توسط نواحی غربی ساخته شده است ولی در بین تمام مجسمههای موجود مربوط به عصر برنز در سوریه هیچ کدام شخصی را که موسیقدان باشد را نشان نمیدهد.
امروزه توجه به دوره اسلامی معطوف میباشد. بر طبق یافتههای انیس اسپایک که در سال ۱۹۷۲ مطرح گردید طرحهایی که عود را نشان میدهند به طور معمول در روی ظرفهای گلی یافت شده در حفاریهای شوش موجود میباشد.
نوعی از عود با بدنه بیضی شکل موجود میباشد که به نظر میرسد توسط یک فرد خاص مانند یک ساحر نواخته میشده است. ساختار این عود توسط ایخمان در سال ۱۹۸۸ بدست آمده است. این نوع عود در کنارههایش سوراخ نداشته و کاسه آن بیضی شکل بوده است. نوعی عود کاسهای گرد در لرستان وجود دارد که از برنز ساخته شده است. این نوع عود را میتوان در یک نمایش عروسکی مربوط به دوره پارتیان نیز دید و بر طبق فرهنگ سوپوتامیا مشابه این عود را میتوان در مصر دید. این ساز از زمان امپراتوری جدید دیده شده است. دالتون در کتاب گنجینه و اکسوس و فارمر نیز در کتاب خود از ظرفی نقرهای که تصویر دو نوازنده عود در پشت آن حک شده است صحبت کردهاند. این نوازنده عود را به گونهای گرفته است که دسته آن روبه پائین است. این شیوه گرفتن عود از زمان سلیوسیدها رایج بوده است.
عود در دوره ساسانیان
عکسهای موجود در روی ظرفهای فلزی یافت شده از این دروه و همچنین شعرهای شاعران ایرانی بیانگر آن است که عود در آن زمان ساز رایجی بوده است و مشهورترین نوازنده آن نیز باربد بوده است. داستانهای زیادی درباره آن وجود دارد؛ گروهی فکرمیکنند که واژه (بربط) (نام فارسی عود) برگرفته از نام باربد نوازنده دربار ساسانی است. ولی عده دیگر گمان میکنند لغت (بربط) به معنای گردن مرغابی میباشد. نظر آنها این است که اگر ما این ساز را در حالتی قرار دهیم که پشت آن قابل دیدن باشد میتوانیم تشابهی بین این ساز و گردن مرغابی را مشاهده کرد. در داستانهای باستانی ایران درباره خسروپرویز پادشاه ساسانی میخوانیم که وی اسبی بنام شبدیز داشت که بسیار به علاقمند بود و وقتی مرد هیچکس جرات نداشت که به او بگوید که اسبش مرده است بنابراین باربد با کمک ساز خود و نواختن نغمهای غمانگیز موضوع را به او فهماند و ناگهان فریاد کشید اسب من مرده است.
عود در دوره فرعونی مصری
از نقاشیهای به جای مانده برروی اهرام ثلاثه مصر میتوانیم به این نکته پی ببریم که مصریان دو نوع عود داشتهاند : ۱- عود با دستهای کوتاه۲- عود با دستهای بلند
عود با دستهای کوتاه
این نوع عود شبیه عودی است که در عصر حاضر در مصر نواخته میشود. از کاسهای بیضی شکل ساخته شده و یک سیم نازک و دستهای کوتاه دارد و با یک مضراب چوبی نواخته میشود.
عود با دستهای بلند
این عود بیشتر شبیه به سه تار بوده است. از کاسهای بیضی شکل تشکیل شده و دارای پرده بوده است و آن را مانند «ربک مصری» یا «تار ترکی» روی سینه یا سر قرار میدادند و مینواختند. این عود رایجترین سازی بوده که در مهمانیها و مراسم مذهبی نواخته میشده است.
زریاب
ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زریاب از بزرگترین موسیقیدانان ایرانی بود. او ملقب به زریاب بود و با عنوان مصری شناخته میشد. او هنر موسیقی را در بغداد از معلمش اسحاق موصلی آموخت. وی به درجه استادی در نواختن عود و آهنگسازی دست یافته بود و ابداعاتی در زمینههای مذکور داشت. یکی از ابداعات وی افزودن یک سیم دیگر به عود بود. عودهای آن زمان چهار سیم داشتند و زریاب آن را به پنج سیم تغییر داد. همچنین مضراب عود که چوبی بود را تغییر داد و در عوض مضرابی از ناخن عقاب ساخت، چنین تغییری باعث بهتر شدن صدای ساز گردید. دومین و سومین و چهارمین سیم عود نیز با نظر او از روده بچه شیر ساخته میشد. وی اعتقاد داشت که چون روده شیر قویتر از دیگر حیوانات است صدای بهتری میدهد.
وی مؤسس اولین مدرسه موسیقی ایرانی در اسپانیا میباشد. زریاب آموزش شاگردانش را به ۳ مرحله تقسیم کرد : در مرحله اول به آنها ریتم آهنگها را میآموخت. در مرحله دوم سلفژ را یاد میداد و در سومین مرحله به آنها خواندن آواز را آموزش میداد.
روشهای زریاب هنوز هم در هنرستانهای موسیقی غرب متداول است.
عود معاصر ایرانی
از گذشته تا حال عود تغییرات زیادی کرده است که عمدهترین تغییرات ن آن به شرح ذیل میباشد.
۱- تغییر در صدای آن
۲- جنس سیمها
۳- شیوه نواختن
۴- سایز و اندازه آن که به نظر میرسد که با گذشت زمان دسته عود کوتاهتر شده و کاسه آن نیز بزرگتر شده است.
ابراهیم قنبریمهر محقق و ابداع کننده بزرگ در زمینه ساخت الات موسیقی چندین سال از تحقیق خود را در مورد انواع عود و بربط اختصاص داده است که وی در سال ۱۳۷۵ هجری شمسی دو نوع بربط را ساخت که عبارتند از: ۱- بربط ایرانی با صفحهای چوبی و ۲- بربط ایرانی ساخته شده از پوست حیوانات.
۱ – بربط ایرانی با صفحهای چوبی
این ساز دارای ۵ سیم و مانند عودهای دیگر است و در نواختن هم فرقی ندارد. کاسه آن کوچکتر و دسته آن بلندتر است. دسته آن به اندازه یک نت نسبت به عودهای رایج در خاورمیانه بلندتر است به عبارت دیگر روی سیم اول در قسمت پائین دسته جای نت «سل» و نت «لا» قراردارد و قسمت جلویی دسته بلندتر است که تا قسمت مرکزی صفحه ادامه دارد که باعث میشود نوازنده به راحتی در اکتاوهای بالاتر بنوازد.
سیمگیر و سرپنجه با طرحی جدید ساخته شد که علاوه بر زیبایی از نظر اصول تکنیکی ساختن ساز نیز بهتر میباشد و هر سیمی میتواند از طریق یک سوراخ از میان سیمگیر بگذرد و سپس در روی سیمگیر بسته شود. در پشت شیطانک قرقرههای کوچکی قراردارد که کوک کردن را آسانتر و دوام سیمها را بیشتر میکند. همچنین پلهایی در زیر صفحه ساز قراردارد که باعث میشود در زمینه صدا و طنین با عودهای دیگر برابری کند.
۲- بربط ساخته شده از پوست حیوانات
به جز یک مورد هیچ اختلافی با بربط چوبی ندارد و آن این است که نیمی از صفحه آن از چوب و نیمه دیگر از پوست حیوانات است. سیمها به انتهای کاسه بسته میشوند و صدای آن بهتر است و به صدای سازهای ایرانی نزدیکتر است . نسبت به رطوبت مقاومت کمتری دارد ولی صدای بهتری دارد.
جایگاه عود (بربط) در دنیا
عود ابزار موسیقی عرب ، ترک ، ایران، ارمنستان ، یونان و چندین کشور دیگر در مناطق خاور است. متأسفانه ایرانیان در قرنهای اخیر به علل نامعلوم از آن کمتر استفاده میکنند و این ساز زیبا با صدای دلنشین جایگاه خود را درمیان دیگر سازهای ملی ایران از دست داده است.
ابنخلدون در قرن ۸ عود را به ترکههای چوبینی که انعطافپذیر هستند معنی نموده است اما بعضی بر این عقیدهاند که لفظ عود را برای این ساز به این دلیل انتخاب کردهاند که بین آن و بربط ایرانی از نظر شکل ظاهری اشتراک زیادی دارد.
ایرانیان در گذشته به بربط «رود» هم میگفتند. اما در قرن اخیر گاه لفظ لوت را هم به عود اطلاق میکنند.
عود از دیدگاه سازشناسی
از دیدگاه سازشناسی عود درطبقه سازهای زهی زخمهای قراردارد و در رده لوتهای دسته داراست. که آن هم به موازات صفحه روی ساز و نواختن آن از طریق مضراب میباشد.
واژههایی که به عود یا بربط اطلاق میگردد
بعضیها بر این عقیدهاند که چون باربد هنرمند دربارخسروپرویز خود این ساز را اختراع کرده و در نواختن آن تبحر داشته است نام خود را برآن گذاشته ، سپس به مرور زمان واژه باربد تبدیل به بربط شده و بعدها نام عود را به خود گرفته است.
عود در زبان عربی به معنای چوب است و چون بربط تماماً از چوب ساخته شده است آن عود نامیدند و آن را العود مینویشتند. این ساز بعد از اینکه به اروپا برده شده نام لوت را بر آن نهادند.
در فرانسه Luth و در انگلیس Lute نگارش میشود. عدهای آن را به فیثاغورث و گروهی به فیلسوف ایرانی فارابی نسبت میدهند. در رساله بهجتالروح بربط را از ابداعات ابوعلیسینا میدانند. بربط در لغت به معنای پشت مرغابی است «بط به معنای مرغابی». این ساز را در کتابهای خطی فارسی به عنوان اشرف و مکمل آلات ذواتالاوتار یا شاه سازها مینامند.
اجزاء و ساختمان عود (بربط)
اجزاء عود عبارتند از :
صفحه
کاسه (عودهای ترکیه دارای کاسه کوچک و ایرانی متوسط و عربی بزرگ) میباشد.
سیمگیر
شبکه (خورشیدی)
سیمها
دسته
شیطانک
گوشیها
سرپنچه
پلهای زیر صفحه
مضراب
این ساز گلابی شکل دارای شکمی بزرگ و دسته آن کوتاه است که در بالای دسته دارای شکستگی میباشد. دسته آن بسیار کوتاه است به طوری که قسمت اعظم طول سیمها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویی از جنس چوب است که بر آن پنجرههای مشبک و ۳ گل ساز به طور متقارن نسبت به هم وجود دارد و کاسه به صورت ترکهای ساخته میشود و گاهی نیز به صورت یک تکه است. جنس چوب کاسه معمولاً از چوب گردو یا افرا میباشد.
عود فاقد دستان است و خرک ساز بسیار کوتاه و تا اندازهای کشیده است که به دو صورت ثابت و متحرک ساخته میشود. معمولاً عود دارای ۱۰ سیم یا ۵ سیم جفتی است. تعداد سیمهای عود مختلف است و بنا به سلیقه نوازندگان میباشد.
گوشیهای عود کاملاً به عقب خمیده است و در اطراف جایگاه بر روی دسته مستقر میباشد. سیم بست روی قسمت تحتانی بدنه طنین قرار داردکه فونکسیون خرک را بر عهده میگیرد.
عود توسط مضراب نواخته میشود که معمولاً در سه اندازه کوچک ، متوسط و بزرگ میباشد.
عودی که اکنون در ایران میباشد نسبت به سازهای عربی دارای کشیدگی بیشتر و دستهای بلندتر است و اندازه کاسه متوسط میباشد.
مضراب عود
عود توسط مضراب نواخته میشود. در گذشتههای دور نوازندگان عود برای ساخت مضراب از استخوان یا پر پرندگانی همچون کرکس ، عقاب (ناخن) ، طاووس و … استفاده میکردند. ولی در عصر حاضر نوازندگان از مضرابهای پلاستیکی استفاده میکنند. مضرابهای عود به طور معمول بین ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر طول دارند و در سایزهای بزرگ ، کوچک و متوسط ساخته میشوند.
سیمهای عود
تعداد سیم در عودهای مختلف بنا به سلیقه و نیاز نوازندگان بین ۸ تا ۱۶ سیم میباشد. اما در ایران عودها بین ۱۰ (۵ سیم جفتی) تا ۱۳ سیم را دارا هستند. به دلیل کوتاه بودن دسته عود بخش زیادی از طول سیم بر روی صفحه ساز قرار میگیرد.
سیمهای عود به صورت جفت جفت با هم و همصدا کوک میشوند و هرکدام گوشی مخصوص به خود را دارند. سیم اول تا پنجم، نتهای دو، سل ، ر، لا ، سل است. سیم بم سل پائین معمولاً نقش واخوان را دارد و گاه این سیم جفت نیست. جنس سیمهای عود ترکیبی از سیمهای نایلونی و فلزی میباشد و هر سیم از یک طرف بعد از عبور از شیطانک به گوشی مربوط به خود و از طرفی به سیمگیر متصل میگردد. خرک عود نیز به دو صورت ثابت و متحرک ساخته میشود.
کوک عود
نت نویسی و کوک ساز عود معمولاً با کلید سل و صدا دهی آن یک اکتاو بمتر است . کوک عودهای ۱۰ سیم به ترتیب نتهای دو، سل ، ر، لا ، سل (یا فا یا می) میباشد. در صورتی که از پائین جفت سیمی به ساز اضافه شود ، کوک آن نت فا و اگر از بالا تک سیمی ب ساز اضافه شود کوک آن بسته به نوع نیاز و سلیقه نوازنده «فا» «می» «ر» و یا «دو» میباشد.